پروژه بررسی جایگاه توبه در حقوق کیفری

پروژه بررسی جایگاه توبه در حقوق کیفری

چکیده

توبه در حقوق جزای اسلامی به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده شده، و از این باب یک تأسیس حقوقی» در حقوق جزای اسلامی است، به گونه‌ای که در سایر مکاتب کیفری امروزی نمونه آن به چشم نمی خورد. در اهمیت آن همین بس که یکی از بهترین شیوه های جلوگیری از جرم و اصلاح مجرمان است. با تأمّل در آیات و روایات و نیز سخنان فقهای اسلام، استنباط می شود که برای توبه، ندامت حقیقی و عزم بر ترک گناه برای همیشه کافی است و انجام آن نیاز به لفظ و اعمال خاصی ندارد. در قانون مجازات اسلامی توبه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و اگر با شرایط کامل انجام شود، یکی از معاذیر قانونی معافیت از مجازات شناخته شده است که در جرایم حق اللّه» پیش از ثبوت جرم به وسیله اقرار یا شهادت شهود، مسقط مجازات بوده، ولی در جرایمی که جنبه حق الناس» دارند موجب سقوط مجازات نیست; زیرا مرتکب علاوه بر اینکه اوامر و نواهی الهی را نادیده گرفته، موجب ضرر و زیان مالی و جسمی یا آبرویی برای دیگران شده و باید جبران کند. البته توبه تنها موجب سقوط مجازات اخروی می شود، اما وضع مجازات دنیوی تابع مجازات اخروی نیست. از جمله نکات قابل توجه در باب توبه ـ به عنوان یکی از معاذیر معافیت از مجازات ـ این است که اگر بزهکار پس از اقرار توبه کند، قاضی می تواند مخیر است که از ولی امر برای او تقاضای عفو نماید یا مجازات را در حق وی اعمال کند. اما توبه پس از اقامه بیّنه هیچ اثر حقوقی ندارد.

عنوان : پروژه بررسی جایگاه توبه در حقوق کیفری

فهرست عناوین

چکیده 7

مقدمه 8

معنای توبه 10

توبه از دیدگاه جرم شناسی 14

جایگاه حقوقی توبه 15

حقیقت توبه 15

ارکان و شرایط توبه 17

اثر توبه 21

توبه یکی از روشهای قرآن در روان درمانی 22

اهمیت توبه 23

پذیرش توبه 24

تا چه زمانی توبه پذیرفته می شود؟ 25

بررسی ادله فقهی توبه 25

الف ـ آیات 26

ب ـ روایات 27

آثار حقوقی / فقهی توبه 28

1 ـ بازگشت عدالت و قبول شهادت 28

2 ـ سقوط مجازات 29

فقه عامه و مساله سقوط مجازات بوسیله توبه 30

الف _ سقوط مجازات : 30

ب _ عدم سقوط مجازات : 31

اعمال صالحه و قبولی توبه 31

اشتراط اعمال صالحه در فقه عامه 32

توبه قاذف و اشتراط عمل صالحه در آن 33

الف _ اصلاح مطلقا شرط است 33

1 _ اجماع : 33

ب _ اصلاح عمل مطلقاً شرط نیست 36

ج _ تفصیل بین شخص کاذب و صادق 36

آیا توبه از تمام گناهان لازم است ؟ 37

الف _ وجوب عقلی 38

ب _ وجوب سمعی 39

چگونگی توبه ناتوان از معصیت 40

شرایط تحقق توبه 40

توبه در حق الناس 43

توبه در حق اللّه 43

زمان پذیرش توبه 44

مرور زمان و توبه 47

منشا پیدایش حقوق و جریان مرور زمان در آن 49

الف _ مقررات و دستورات شارع 49

ب _عرف به عنوان منشا پیدایش حقوق 50

معیار دیگری برای جریان و عدم جریان مرور زمان در مجازاتها 51

نظریه شورای نگهبان پیرامون مرور زمان 52

دلایل مخالفین مرور زمان و پاسخ آنها 53

اول : فرار مجرمین حرفه ای 53

سوم _ جنایت جانگذار و دیر پائی اثرات آن 54

اول _ مقتضای اطلاقات ادله : 54

دوم _ تعطیلی حدود : 55

سوم _ گستاخی مجرمین و اشاعه فساد : 55

جواب ادله فقهی بر رد مرور زمان 55

اول _ مقتضای اطلاقات ادله : 55

دوم _ تعطیلی حدود : 56

سوم _ گستاخی مجرمین و اشاعه فساد : 57

آثار فقهی و حقوقی توبه 57

الف _ سقوط مجازات : 57

ب _ تاثیر توبه در قابلیت عفو توسط امام علیه السلام 59

1 _ اصل برائت: 60

2 _ عموم تعلیل در خبر 60

3 _ روایت ضریس کنانی کناسی 60

توبه و سقوط تعزیر 61

بررسی نظریات توبه و سقوط تعزیر 63

نظریه اول: یکسانی حدود و تعزیرات 67

دلایل این نظریه 68

نقد و بررسی دلیل اوّل 72

نظریه دوّم: عدم تأثیر توبه در سقوط تعزیر 74

بررسی و نقد نظریه دوم 75

نظریه سوّم سقوط مطلق تعزیرات با توبه 80

نقد نظریه سوم 80

نتیجه بحث و نظریه چهارم 82

دلایل نظریه چهارم 83

توبه و تعزیرات مالی 83

عدم تأثیر توبه در تعزیر از احکام حکومتی 84

توبه و سقوط تعزیر از دیدگاه فقهای عامه 85

توبه پس از قیام بینه 86

نظر فقهای اهل سنّت در مورد ارتداد 90

توبه در قانون مجازات اسلامی ایران 91

احراز توبه 93

توبه قتل 94

چند نکته 97

نتیجه گیری 99

منابع 100

مقدمه

یکی از مباحث مهم در آموزه های اسلامی، توبه» است. توبه، عمری همپای عمر انسان دارد; زیرا زندگی حضرت آدم در زمین با آن آغاز می شود و پیامبران توحیدی، مانند: ابراهیم، اسماعیل، یونس، موسیعلیهم السلام و پیامبرگرامی اسلامصلی الله علیه وآله همواره در حال توبه بوده اند.

توبه در قرآن کریم نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و در آیات متعددی به آن اشاره شده است، به گونه‌ای که واژه توبه و مشتقات آن، نود و دو بار و کلمه استغفار» و مشتقات آن، چهل و پنج مرتبه ذکر شده است و در آیات متعدد دیگری نیز بدون ذکر این واژه ها به این مسئله اشاره شده است. توبه و اعتراف به گناه، یکی از 613 فرمان تورا است:

مرد یا زنی که مرتکب هرگونه خطاهای انسانی شود ... به خطایی که انجام داده‌‌اند، اعتراف کنند».

این آیه تورا درباره اعتراف به گناه» است که نحوه معمول آن در برابر خداوند چنین است:

خواهش به درگاه خالق: خطا کرده ام، گناه کرده ا‌م، و به درگاه تو تقصیر ورزیده ام و چنین و چنان اشتباهات شخصی را انجام داده ام و اینک نسبت به اعمال یاد شده پشیمان و شرمنده‌ ام و تا ابد به چنین مواردی بازگشت نخواهم کرد».

دراین متن به سه درجه از اشتباهات شخصی اشاره شده است:

1- حِط- خطا: موردی است که انسان از قانون و حکم شرعی آگاه نیست و به طور ناخواسته و نادانسته، فرمان خداوند را زیر پا می گذارد.

2- عاوُن - گناه : موردی است که انسان از فرمان خداوند نسبت به امر یا نهی در یک موضوع آگاهی دارد، اما سستی اراده یا وسوسه های درونی و تحریک و تشویق دیگران، او را به امری خلاف شرع یا عُرف می‌ راند.

3- پِشَعْ- تقصیر: در این حالت، فرد از فرمان شرع آگاه است و هیچ گونه اجبار و فشاری برای گناه کردن احساس نمی کند، اما به جهت مخالفت و تمرد با دین به کاری خلاف می پردازد.

هرچندکه برای بخشش کامل برخی گناهان، تحمل سختی یا مجازاتهای الهی لازم است، توبه موجب بخشودن یا کاهش همه موارد فوق شده و کامل کننده روند پاک شدن گناهان خواهد بود.

حتی کسانی که برابر دستور خداوند به سبب جرایم سنگین، بِت دین یا دادگاه شرع آنها را محکوم به مجازات کرده بود، در صورتی گناهانشان کفاره و پاک می شد که پیشتر از اعمال خود پشیمان شده و توبه کرده باشند.

توبه»، تنها ویژه گناهانی نیست که به طور عملی انجام می‌ شوند مانند دزدی، ضرب و شتم، خوردن خوراکیهای حرام و.... بلکه افکار، احساسات و عادتهای ناشایست، همه نیاز به توبه و کفاره دارند. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که گناهانی که به‌‌طور عملی انجام می شوند، معمولاً به شرایط و امکانات خاص نیاز دارند و فرو رفتن در چنین معاصی و خطاهایی، بیشتر با هشدارها و توبیخهای مسوؤلان اجتماعی و مذهبی همراه است. همین امر موجب محدود شدن دامنه ارتکاب گناه یا کمک به توبه شخص و ترک خطا می شود.

اما خطاهایی را که مربوط به افکار و احساسات انسان هستند مانند کینه، حسد، نظر داشتن به دارایی همنوعان، نگاه و افکار منافی عفت و... کمتر اطرافیان انسان درک می کنند، لذا فرد بدون هیچ‌‌گونه مانع خارجی در چنین گناهانی غرق می شود و تنها خود اوست که باید بیدار شده و با توبه، زندگی روحی خود را از تباهی نجات دهد.

در این میان، فقها از منظری دیگر به توبه نگریسته اند و با الهام از آیات و روایات، آثار حقوقی آن را مورد بررسی قرار داده اند.

توبه از دیدگاه حقوق جزای اسلامی به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده شده است و از این باب یک تأسیس حقوقی» در حقوق جزای اسلامی است. بر همین اساس، این نوشتار بر آن است که این تأسیس حقوقی» را از جوانب مختلف، به ویژه از منظر فقها و حقوقدانان اسلامی و به عنوان یکی از علل سقوط مجازات در حقوق کیفری اسلام، مورد کنکاش و بررسی قرار دهد.

معنای توبه

توبه از مادة توب» به معنای رجوع» یعنی بازگشت است. ابن فارس در معجم مقائیس اللغة می‌گوید: توب، التاء و الواو و الباء کلمة واحدة تدل الی رجوع، یقال تاب من ذنبه ای رجع عنه، یتوب الی الله توبة و متابا».

ابن منظور در لسان العرب، توبه را چنین معنا کرده است: التوبة، الرجوع من الذنب» و راغب اصفهانی می‌گوید: التوبة فی الشرع ترک الذنب لقبحه و الندم علی ما فرط منه». حسین بن محمد دامغانی، معروف به فقیه دامغانی می‌گوید: توبه در کلام الله مجید به معنی پشیمانی و گذشت و عفو و بازگشت از هر چیز به کار رفته است.

در قرآن کریم اصطلاحاً توبه به دو صورت بیان شده است:

1 ـ توبه و بازگشت بنده بسوی خداوند، مثل یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبة نصوحاً» تحریم / 8 که منظور از توبه انسان، همان بازگشت و ندامت از اعمال خلاف گذشته است.

2 ـ توبه و بازگشتی که مربوط به خداوند متعال است. مثل … علم الله انکم کنتم تختانون انفسکم فتاب علیکم و عفا عنکم» بقره / 187 که مقصود از توبة خداوند پذیرفتن توبة انسان است که از گذشتة سیاه و تاریک خویش، نادم و پشیمان شده و از انحراف و جهل بازگشته است.

بنابراین در قرآن کریم، هر کجا از توبة انسان بحث می‌شود منظور ندامت و پشیمانی از گناهان و معاصی گذشته است و هر کجا سخن از توبه خداوند است، مقصود پذیرفتن توبه انسان و بازگشت به مغفرت و رحمت اوست.

در ضمن دربارة این دو نوع توبه آیات فراوانی وجود دارد ولی چون موضوع بحث چیز دیگری است فقط به دو نمونه از آیات اشاره شد.

چون توبه اخلاقی، رابطه بین خالق و مخلوق است، هر چقدر سری‌تر باشد بهتر و خالص‌تر است. برخی توبه را به دو قسم باطنی و حکمی تقسیم کرده‌اند، شیخ طوسی در مورد توبه باطنی می‌گوید: باطنه، توبة بینه و بین الله و هی تختلف باختلاف المعصیة» شیخ طوسی، 8/176.

این در زمینة معاصی و گناهانی است که فقط دارای مجازات اخرویند ولی برخی از معاصی علاوه بر عذاب اخروی دارای مجازات دنیوی نیز هستند که مجازات، در مورد این گناهان در اختیار حاکم شرع گذاشته شده است. توبه از چنین گناهانی، در حوزة حقوق کیفری وارد می‌شود و مجازات را با شرایطی که در قوانین موضوعه مقرر شده است ساقط می‌کند. یکی از شرایطی که برای تحقق توبه در نظر گرفته شده این است که برای قاضی مسلم باشد فاعل و مرتکب معصیت و خلاف، واقعاً از کردة خود پشیمان شده است. به نظر نگارنده این قید مناسبی نیست، زیرا یقین قاضی به پشیمانی مجرم با توجه به کثرت مجرمان و وجود سلیقه‌های مختلف در بین قضات و عدم وجود ارتباط مستقیم بین قاضی صادر کنندة حکم و مجرم، تقریباً ناممکن است. پیشنهاد این است که به جای این قید یقین قاضی به توبة واقعی مقرر شود عدم تکرار جرم و عدم اقدام مجرم به اعمال ناشایست در طول مدتی که تحت نظر است». با عنایت به اینکه انگیزة مجازات اصلاح مجرم می‌باشد و وقتی مجرمی بدون اجرای مجازات اصلاح شد، مجازات او تحصیل حاصل خواهد بود مناسب است با اظهار لفظی، توبه او پذیرفته شود. در استفتایی که از برخی مراجع صورت گرفته از جمله آقایان لطف‌الله صافی گلپایگانی، محمد فاضل لنکرانی، عبدالکریم موسوی اردبیلی اظهار توبه به لفظ را برای سقوط مجازات کافی می‌دانند. به نظر آقای مکارم شیرازی باید عملی نیز از او ظاهر شود که دال بر توبه باشد، شاید این نظر برگرفته از آیاتی باشد که به دنبال توبه اصلاح شدن مجرم را بیان کرده‌اند، مثل سورة مائده آیه 39 فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح». اما بنا به ادلّة زیر منظور از اصلاح، انجام عمل نیک توسط توبه کننده نیست آن چنان که آقای مکارم شیرازی معتقدند بلکه مقصود از این قید که در آیات زیادی مطرح شد دوام توبه است.

انجام عمل صالح به چه معنی است؟ آیا خواندن نماز، انجام عبادت که یقیناً توبه کننده سعی در بروز این گونه اعمال خواهد داشت عمل صالح محسوب نمی‌شود؟ با توجه به اینکه عمل صالح دایرة وسیعی دارد و هر کسی بطور نسبی اعمال صالحی را انجام می‌دهد پس گذاشتن چنین شرطی تحصیل حاصل است و وجود چنین شرطی جز دادن بهانه به دست برخی از قضات کم اطلاع از مبانی فقهی موضوع، نتیجه دیگری ندارد.